Ngộ độc thực phẩm (NĐTP) là vấn đề nghiêm trọng ảnh hưởng đến sức
khoẻ và thiệt hại lớn cho kinh tế, xã hội mà chi phí kinh tế lớn nhất là các chi phí
để giải quyết hậu quả của NĐTP [1], [2]. Ở nước ta, theo thống kê của ngành Y
tế, từ năm 1997-2000 chỉ tính riêng các vụ NĐTP phải đi cấp cứu và điều trị tại
bệnh viện thì ngành Y tế đó phải chi phí tài chính để giải quyết thiệt hại trung
bình 500 tỷ đồng/năm [1]. Theo thống kê của Cục An toàn thực phẩm (ATTP)
trong cả nước, từ năm 1999 – 2010, trung bình mỗi năm có khoảng 200 vụ xảy
ra, với trên 5 nghìn người mắc và trên 50 người tử vong [1], [2]. Giai đoạn từ
2011- 2015, số vụ ngộ độc và tỷ lệ tử vong có giảm; trung bình mỗi năm có
171 vụ NĐTP với 5.311 người mắc và 31 người tử vong, tỷ lệ mắc do NĐTP
trên 100.000 dân trung bình là 5,92 [3]. Chính vì vậy, công tác phòng chống
NĐTP và các bệnh truyền qua thực phẩm đã được Đảng và Nhà nước quan tâm
từ rất lâu, và nó là một trong 5 nhiệm vụ cấp bách được Thủ tướng Chính phủ
quy định tại Chỉ thị số 06/2007/CT-TTg [4].
Các nghiên cứu cho thấy tỷ lệ ngộ độc và nguyên nhân NĐTP rất khác
nhau trong từng năm và khác nhau ở từng địa phương [5], [6], [7], [8]. Song các
quan sát đều đã chỉ ra rằng NĐTP, trong đó ngộ độc do ăn phải nấm độc thường
có tỷ lệ tử vong rất cao [9], [10], [1], [2]. Theo Cục An toàn thực phẩm (ATTP)
tỷ lệ tử vong trong số người bị ngộ độc từ năm 2011 – 2015 chiếm khoảng
0,589% trong tổng số các vụ ngộ độc nhưng riêng đối với ngộ độc do ăn nấm
độc chiếm xấp xỉ 7,19%, tức là tỷ lệ tỷ vong do ngộ độc ăn nhầm nấm độc cao
gấp khoảng 12 lần so với ngộ độc thực phẩm nói chung [3].
Nấm là thực phẩm có giá trị dinh dưỡng cao, nó cung cấp lượng protein
khoảng từ 4-5,5 g trong 100g nấm tươi và có đủ các loại acid amin cần thiết cho
cơ thể. Bên cạnh đó, nó là nguồn cung cấp chất khoáng quý, nhất là canxi và
chất khoáng vi lượng như sắt, đồng và các vitamin nhóm B, đặc biệt là acid folic.
Ngoài ra, nó còn là nguồn cung cấp chất xơ cho cơ thể [11]. Chính vì vậy, đây là
nguồn thực phẩm đã được người dân sử dụng thông dụng trong bữa ăn hàng
ngày từ ngàn đời nay ở trên thế giới cũng như ở Việt Nam. Tuy nhiên, trong tự
nhiên có hàng ngàn loài nấm, trong đó có loài ăn được và có loài không ăn được
(nấm độc). Thói quen của nhiều người là thường hái nấm mọc tự nhiên xung
quanh nhà, bìa rừng hay dọc theo các rạch nhỏ, trong đó có lẫn các loại nấm độc.
Một số loại nấm, người hái nấm rất khó phân biệt được hoặc nhầm lẫn giữa nấm
độc và nấm không độc [12], [10].
Các biện pháp can thiệp phòng ngừa ngộ độc thực phẩm nói chung và do ăn
phải nấm độc được Bộ Y tế quan tâm từ rất lâu và gần đây là chương trình mục
tiêu quốc gia 2006-2010 và đặc biệt trong Chiến lược quốc gia về An toàn thực
phẩm năm 2011-2020 và tầm nhìn 2030 [13], [14] mà giải pháp chính đó là
truyền thông hướng dẫn người dân cách nhận biết nấm độc và không ăn nấm
nghi ngờ là nấm độc [15], [4], [2]. Tuy nhiên, theo số liệu giám sát về NĐTP
trong nhiều năm gần đây, sự xuất hiện ngộ độc do nấm độc vẫn thường xuyên
xảy ra mà những nơi xảy ra đó chủ yếu tập trung tại một số tỉnh thuộc miền núi
phía Bắc, Tây Nguyên như Hà Giang, Cao Bằng, Bắc Kạn, Yên Bái, Sơn La,
Lào Cai, Lạng Sơn, Kon Tum, Gia Lai [16], [17], [18],[19], [6]. Các địa
phương này thường có diện tích rừng tự nhiên chiếm phần lớn diện tích trồng
trọt, nơi có nhiều đồng bào dân tộc thiểu số sinh sống (như H’Mông, Dao, Thái,
Tày, Nùng, ), có thói quen hái nấm mọc tự nhiên ở trong rừng về sử dụng. Mặt
khác nơi đây điều kiện kinh tế còn nhiều khó khăn, điều kiện xã hội còn chưa
phát triển nên họ không thể tiếp cận được những dịch vụ cung cấp nấm an toàn.
Bên cạnh đó, kiến thức về ATTP và dịch vụ khám chữa bệnh còn rất nhiều hạn
chế nên việc phát hiện sớm và điều trị kịp thời khi bị ngộ độc rất khó khăn nên
dẫn đến tỷ lệ tử vong càng cao [20]. Để khắc phục những hạn chế đó, trong
những năm vừa qua Cục ATTP, Bộ Y tế đã đưa ra các giải pháp tiếp tục truyền
thông thông qua các tranh, ảnh, Poster về hình thể, màu sắc của các loài nấm
độc để tăng cường nhận biết cho người dân. Các bộ công cụ này đã được dịch ra
nhiều thứ tiếng dân tộc để dễ dàng truyền thông cho người dân ở từng địa
phương về cách nhận biết các loại nấm độc, chủ động không sử dụng nếu có dấu
hiệu nghi ngờ đây là loài nấm độc [15], [17]. Mặc dù có một số hình ảnh truyền
3
thông về các loài nấm độc này đã được dựa vào thực tế từ các nghiên cứu trong
nước [21], [22], song còn có nhiều hình ảnh chưa được lấy từ thực tế địa phương.
Trong thực tế nhiều nghiên cứu về nấm độc trên thế giới và Việt Nam đã
chỉ ra rằng các loài nấm độc tại các vùng có khí hậu, sinh thái khác nhau thì sự
phân bố các loài nấm độc cũng khác nhau, thậm chí cùng một vùng khí hậu
nhưng có khu vực có loài nấm độc này mọc còn vùng khác không thấy mọc hoặc
cùng một loại nấm độc nhưng ở các vùng có khí hậu, sinh thái khác nhau thì một
số đặc điểm sinh học như hình thái hoặc màu sắc cũng không giống nhau hoàn
toàn [23],[24], [25], [22], [10].
Như vậy, việc nghiên cứu các loại nấm độc cụ thể cho từng vùng để từ đó
đưa ra các can thiệp đặc hiệu đề phòng ngộ độc thực phẩm hiện nay cho các địa
phương là việc làm rất cần thiết.
Sơn La là tỉnh miền núi thuộc vùng Tây Bắc với địa hình chia cắt phức
tạp, núi đá cao xen lẫn đồi, thung lũng, lòng chảo, điều kiện thời tiết, khí hậu
nóng ẩm; là tỉnh có nhiều đồng bào dân tộc sinh sống, điều kiện kinh tế còn hết
sức khó khăn [20], đây cũng là một trong số những tỉnh đã xảy ra nhiều vụ ngộ
độc do ăn phải nấm độc trong đó có nhiều người bị tử vong [3]. Chính vì vậy,
chúng tôi tiến hành đề tài nghiên cứu “Đặc điểm ngộ độc do ăn nấm độc và
hiệu quả một số giải pháp can thiệp tại tỉnh Sơn La” với 2 mục tiêu nghiên cứu
như sau:
1. Mô tả đặc điểm, sinh học, phân bố một số loài nấm độc thường gặp và
đặc điểm ngộ độc do ăn nấm tại tỉnh Sơn La.
2. Xây dựng, thử nghiệm các hoạt động can thiệp phòng chống ngộ độc
thực phẩm do ăn nhầm nấm độc tại tỉnh Sơn La.